Dünyanın en ölümcül bulaşıcı hastalıklarından biri olarak kabul edilen kuduz hastalığı, gelişen şartlara rağmen hâlen hayvanların ve insanların ölümüne sebep olmaktadır. Üstelik kuduz hastalığı, karşısında çaresiz olduğumuz bir hastalık da değildir. Kuduz, bilinçlendirme ve doğru aşılama stratejileri ile %100 oranında önlenebilir. Kuduz hastalığının önlenmesi konusunda devletler, sağlık kurumları, yerel yetkililer, veteriner hekimler ve bireyler iş birliği içerisinde mücadele etmelidir.
Biz de bilinçlendirme başlığında üzerimize düşeni yapmak istedik. Bu içeriğimiz ile kuduz hastalığı nedir, hayvanlarda ve insanlarda belirtileri nelerdir, kuduz nasıl teşhis edilir gibi sorulara cevap vermeye çalışacağız. Evcil hayvanlarınız için kuduz aşısı nasıl uygulanır, güvenli midir gibi sorularınız varsa bizimle iletişime geçebilirsiniz.
Memeli canlılar üzerinde etkili olan kuduz hastalığı, beyin ve omurilik dahil olmak üzere merkezi sinir sistemini etkileyerek ölümcül sonuçlar doğurur. Kuduz hastalığı; tıpkı kuş gribi, domuz gribi, Akdeniz humması ve deli dana hastalığı gibi zoonoz hastalıklar grubundadır.
Bahsi geçen memeli canlıları, yavrusunu emzirme yoluyla besleyen canlılar olarak düşünebilirsiniz. Hayvanlar ya da insanlarda kuduz belirtileri ortaya çıktıktan sonra -münferit vakalar dışında- kuduz hastalığı ölümcüldür. Bu nedenle kuduz hastalığına yakalanma riski olan bireylerin, öncesinde mutlaka kuduz aşısı yaptırması gerekir.
(Zoonoz; hayvanlardan insanlara bulaşan, hayvanlarda ve insanlarda benzer klinik bulgular gösteren enfeksiyon hastalıklarını kapsar.)
2-Bulaşma: Kuduz Nereden ve Nasıl Bulaşır?
Kuduz hastalığı nasıl bulaşır? Kuduz, genel olarak, ısırma yoluyla bulaşmaktadır. Virüsün canlılar arasında taşınmasını sağlayan unsur, enfekte olan hayvanın tükürüğüdür (salyası). Kuduz virüsü ile enfekte olan bir hayvanın, başka bir havan ya da insana virüsü bulaştırması:
- Isırma
- Deriyi çizme, tırmalama
- Pençeleme
- Salyasını, mukoza zarlarının bulunduğu dokulara (ağız, göz, burun gibi) sürme
- Salyasını açık yara üzerine sürme ile gerçekleşebilir.
Kuduz hastalığına yakalanan hayvanın etinin ya da sütünün, çiğ olarak tüketilmesi de hastalığı bulaştırabilir. Açık yara ve mukoza zarlarına temasla virüs bulaşması, daha nadir rastlanan durumlardır. Yaygın bulaşma yolu ısırılmadır. Pençeleme gibi durumların problem doğurmasının sebebi de pençelerin, hayvanın salyası ile kirlenmesidir. Kuduz hastalığı, evcil hayvanlara hastalığı taşıyan diğer hayvanlardan direkt temas yoluyla bulaşabilir.
Virüs, vücuda bulaştığı noktadan başlayarak sinir ağları vasıtasıyla beyine doğru ilerler. Virüs beyine ulaştığında, beyinde dejeneratif değişiklikler (ensefalopati) meydana getirerek iltihaplanmaya neden olur.
Kuduz Hangi Hayvanlardan Bulaşır?
Kuduz hastalığı hem evcil hayvanlarda hem de yabani hayvanlarda görülebilir. Türkiye’de kuduz hastalığı bulaştırma riski yüksek hayvan türleri;
- Köpek
- Kedi
- İnek
- At
- Eşek
- Keçi
- Yarasa
- Kurt
- Çakal
- Tilki
- Ayı
- Sansar
- Domuz
- Kokarca
- Köstebek
Özellikle yaban havyan popülasyonu, kuduz hastalığının bulaşması ve yayılmasında kaynak rol üstlenir. Bu hayvanlar arasından yarasa hariç hepsi, enfeksiyon sonucu ölmektedir. Yarasalar, kuduz virüsünü kendileri hastalanmadan taşıyabilir ve bulaştırabilirler. Bu nedenle yarasa ısırıklarına özellikle dikkat edilmelidir. Kuduz virüsünün bulaşması ve yayılmasında köpekler en etkili olan hayvan türüdür. Kuduza bağlı insan ölümlerinin %90’dan fazlası, köpekler üzerinden bulaşan virüs kaynaklıdır.
Dünyanın farklı bölgelerinde, kuduz virüsünü yaygın olarak bulaştıran hayvan türleri değişmektedir. Örneğin Asya ve Afrika’da kuduz virüsü, ağırlıklı olarak çakallar ve firavun fareleri aracılığıyla bulaşıp yayılır. Seyahatleriniz öncesi, gideceğiniz bölgenin risklerini araştırmanız ve gerekiyorsa kuduz hastalığı koruyucu aşısı yaptırmanız önemlidir.
Kuduz Hangi Hayvanlardan Bulaşmaz?
Aşağıda belirtilen hayvanlar tarafından ısırılmak, kuduz virüsü riski taşımaz.
- Soğukkanlılar grubundaki canlılar (yılan, kertenkele gibi sürüngenler ve böcekler) kuduz virüsü taşımaz.
- Kemirgenler grubundaki canlılar (sincap, tavşan, kirpi, kunduz, sıçan, hamster, fare gibi hayvanlar) kuduz virüsü taşımaz.
- Kuşlar grubundaki canlılar (tavuk, ördek gibi hayvanlar) kuduz virüsü taşımaz.
Ayrıca tavşan, hamster gibi küçük evcil hayvanlara kuduz aşısı da yapılmamaktadır.
3- Semptomlar: Kuduz Hastalığı Belirtileri Nelerdir?
Öncelikle kuduz hastalığı belirtileri ortaya çıkmaya başladığında, hastalığın hem insanlar hem de hayvanlar için ölümcül olduğunu vurgulamak gerekir. Kuduz belirtileri; menenjit, grip gibi diğer birçok hastalıklarla paralellik gösterir. Bu nedenle tanı koyma süreci zordur.
Bir Hayvanın Kuduz Olduğu Nasıl Anlaşılır?
Kuduz hayvanlar, virüsle enfekte olduktan sonraki ilk dönemlerde, davranış değişiklikleri göstermeye başlar.
- Aşırı su içme isteği
- Sık sık idrar yapma
- Ürkek ve korkak davranışlar
- Önce gözlerden uzak olmaya çalışıp köşeye çekilme; zamanla bakıcısına karşı söz dinlememe, saldırganlaşma davranışı
- Ani ve şiddetli (saldırgan) davranış değişiklikleri
- Evi terk etme (özellikle köpeklerde gözlenir)
- Kuduzun daha ileri evrelerinde çok fazla salya üretimi
- Denge kaybı ile sık sık düşme
- Letarji durumu (yaşama işlevlerinin çok zayıfladığı, çok derin ve sürekli patolojik uyku)
- Açıklanamayan felç
Kuduz hayvanlar, virüsle enfekte olmalarının ardından 7-10 içerisinde maalesef hayatlarını kaybeder.
İnsanlarda Kuduz Belirtileri Nelerdir?
İnsanlarda kuduz belirtileri, virüsün bulaşmasını takip eden 1-3 ay aralığında kendini göstermeye başlar. Kuduz hastalığı kuluçka dönemi için ortalama değerler olmakla birlikte, süre ısırmanın gerçekleştiği vücut bölümünün yerine göre daha kısa ya da daha uzun sürebilir.
Virüs, kuluçka sürecinde sinirler boyunca ilerler ve beyine ulaşır. Süre de ısırılan bölgenin beyine yakınlığına göre değişebilir. Kuduz hastalığı kuluçka süresinin nadiren de olsa, 1 yıl gibi uzun bir süre olması da mümkündür. Kuduz belirtileri, diğer pek çok viral enfeksiyonla benzeştiği için tanınması zordur. Dolayısıyla da herhangi bir ısırılma durumunda hemen hekime başvurulmalıdır.
İnsanlarda kuduz belirtileri fizyolojik göstergeler:
- Baş ağrısı
- Ateş
- Kusma
- Mide bulantısı
- Karıncalanma hissi (ısırılan bölge ya da genel olarak)
- Göz bebeklerinde genişleme
- Vücut sıcaklığında değişim
- Aşırı tükürük üretimi
- Yutma güçlüğü
- Isırılan bir bölge varsa bölgenin etrafında değişen duyarlılık hissi
İnsanlarda kuduz hastalığı belirtileri nörolojik göstergeler:
- Anksiyete (kaygı) ve endişe
- Depresyon
- Ajitasyon
- Yüksek düzeyde heyecan
- Hiperaktivite
- Işığa ve sese karşı aşırı duyarlılık (ya da kişi için alışılmadık duyu değişimi)
- Nöbet geçirme
- Halüsinasyon
- Akıl karışıklığı, bilinç bulanıklığı
- Huzursuzluk
- Uykusuzluk
- Hidrofobi (suyla temas halinde ya da su görünce spazm geçirme, yoğun susuzluğa rağmen su korkusu)
- Kısmi felç (alt bacak felciyle başlayabilir)
4-Tanı Koyma: Kuduz Hastalığı Nasıl Teşhis Edilir?
Kuduz hastalığı teşhis sürecinde klinik gözlemlere dayanarak tanı koymak zor olduğu gibi, çoğunlukla güvenilmezdir de. Başka bir ifadeyle bir hayvana ya da insana kuduz virüsünün bulaşıp bulaşmadığını, kuduz belirtileri ortaya çıkana kadar öğrenmenin etkili bir yolu yoktur.
Adım adım kuduz hastalığı nasıl teşhis edilir:
- Kuduz belirtileri, pek çok hastalığın belirtileriyle paralellik gösterdiği için öykü önemlidir. Hekim, kuduz hastalığı şüphesiyle başvuran kişinin öyküsünü dinler.
- Isıran hayvanın türünün ne olduğu (evcil ya da yabani)
- Evcil ise aşılarının tam olup olmadığı (bakıcısıyla iletişime geçilmesi gerekir)
- Kişi ve hayvan arasında nasıl bir temas gerçekleştiği (yaralanmanın boyutu)
- Isırılmadan önce hayvanın davranışlarının saldırganca olup olmadığı
- Isırılmanın hayvanın kışkırtılmasına bağlı olarak mı gerçekleştiği
- Isırma olayından sonra hayvanın yakalanıp yakalanmadığı (gözlem için önemlidir)
- Kişinin fizyolojik muayenesi yapılır.
- Kişinin; ateşinin ölçülmesi,
- Tansiyonuna bakılması,
- Kalp atış hızının ölçümlenmesi,
- Solunum hızının kontrol edilmesi.
- Kişinin, daha önce kuduz ve tetanoza karşı aşı yaptırıp yaptırmadığı incelenir.
- Kişiyi ısıran hayvanda kuduz virüsü olup olmadığını doğrulamak için hayvana testler yapılabilir.
- Hekim, kişinin enfekte olduğuna dair şüphe duyarsa, enfeksiyon olup olmadığını netleştirmek için kan testleri yaparak omurilik sıvısını inceleyebilir. Kişinin röntgeni çekilebilir.
Ülkemizde uygulanan yasal prosedür gereği, risk altında olan kişilere hekim kontrolünde kuduz aşısı yapılması zorunlu bir uygulamadır. Kuduz aşısı birkaç aşamadan oluştuğu için ilk aşı ardından hastanın takip edilmesi de gerekir.
Kuduz hastalığı teşhisinde kesin sonuç hem insanlar hem de hayvanlarda ancak ölüm sonrası yapılan detaylı testlerle anlaşılabilir.
5-Tedavi: Kuduz Hastalığı Nasıl Tedavi Edilir?
Kuduz hastalığı oluştuğunda uygulanabilecek etkili bir tedavi bulunmamaktadır. Kuduz hastalığı tedavisinde amaçlanan, enfeksiyonun bireyin vücuduna yerleşmemesi için bir dizi aşı uygulaması ile önlem almaktır. Hayvanın kuduz hastalığı olduğundan emin olunsun/olunmasın, her ısırılma olayında ivedilikle aşı tedavisine başlanır.
Riskin çok yüksek olduğu ısırılma vakalarında ilk olarak kuduz antiserumu kullanılır. Kuduz aşılarından biri olan kuduz antiserumu, virüsün kişiyi enfekte etmesini önlemek amacıyla kullanılır. Hızlı etki gösteren kuduz antiserumu, ısırılmadan sonra mümkün olan en kısa sürede uygulanmalıdır. Kuduz antiserumunun bir kısmı, ısırılan bölgenin yakınına yapılır.
Aşı yapılmadan önce kişi, hastalıkları ve kullandığı tüm ilaçlar hakkında hekimine bilgi vermelidir.
Kuduz Hastalığı Tedavi Edilmezse Ne Olur?
Kuduz hastalığı, tedavi edilmezse ölümcüldür. Kuduz virüsü bulaşan bir kişi, kuduz belirtileri geliştikten sonra -çoğunlukla- hayatta kalamaz. Bu nedenle tedaviye, belirtiler gelişmeden önce başlanmalıdır. Kuduz hastalığı, ilerledikçe yoğun ağrı ve yutma güçlüğü artar.
Son aşamalara doğru felç ve ardından da koma durumu söz konusudur. Kuduz hastalarında ölüm, genellikle, solunum yetmezliğinden kaynaklanır. Kuduz, çok yüksek ihtimalle ölümcüldür; ancak çok az sayıda insanın kuduzdan kurtulabildiği vakalar da bulunmaktadır.
6-Şüpheli Durumlar: Isırılma Sonrası Ne Yapılmalıdır?
Kuduz hastalığı şüphesi olsun ya da olmasın, birey bir hayvan tarafından ısırıldığında hemen gerekli önlemleri almalı ve hekime başvurmalıdır. Hiçbir ısırılma olayı göz ardı edilmemelidir. Hayvan ısırması sonrası yapılması gerekenler:
- Kişi, ısırılmadan hemen sonra, ısırılan bölgeyi 10-15 dakika boyunca bol su ve sabun kullanarak nazikçe yıkamalıdır. Yapılan araştırmalar, bu işlemin virüse maruz kalanların kuduz olma riskini %90’dan fazla düşürdüğünü göstermiştir.
- Isırılan bölge temiz bir bandajla örtülmelidir.
- Yara, farklı yöntemlerle tedavi edilmeye çalışılmamalıdır.
- Yıkama işleminden sonra, hemen en yakın acile başvurarak durum anlatmalıdır.
- Hayvan evcil ise bakıcısıyla iletişime geçilerek aşıları hakkında bilgi alınmalıdır.
- Isıran hayvanın kuduz olup olmadığının kesinleşmesi için 10 gün gözlemlenmesi gerekir. Dolayısıyla da ısırılan bir kişiye kuduz virüsü bulaşıp bulaşmadığı bu 10 günlük süreç içerisinde netlik kazanabilir. Eğer hayvan kuduz değilse aşı süreci, hekimin kararına bağlı olarak devam edebilir ya da etmeyebilir.
- Bu 10 günlük gözlem süresinin sağlanabilmesi için hayvana zarar verilmemiş olmalıdır.
- Saldırı devam etmiyorsa, büyük bir tehlike yoksa hayvan öfkeyle-kızgınlıkla öldürülmemelidir.
Isırılma vakalarında hayvanın davranışları çok iyi gözlemlenmelidir. Kuduz hastalığı belirtileri başlığında açıkladığımız nörolojik problemlerin olup olmadığı irdelenmelidir. Hayvan kuduz belirtilerine işaret eden davranışlar gösteriyorsa yerel yetkililerle de iletişime geçilmelidir.
Kuduz virüsü bulaştırma riski taşıyan saldırıların hemen hemen hepsi, nedensiz saldırılardır. Ancak unutulmamalıdır ki;
- Hayvanın canının yanmasına sebep olduğunuzda,
- Yemek yiyen hayvanın yemeğini almak istediğinizde ya da
- Hayvanın yavrularını almaya kalktığınızda yaşanabilecek durumlar, hayvanın doğal olarak kendini savunmasıyla ilişkilidir.
Av köpeklerinin ısırması ise her zaman ciddiye alınması ve hemen önlem alınması gereken bir durumdur. Vahşi hayvanlar söz konusu olduğunda, korkmayan ve insanlardan uzaklaşmayan hayvanlara dikkat edilmelidir. Vahşi hayvanların insanlara dostça yaklaşması normal değildir. Bu durum kuduz hastalığı şüphesi olarak değerlendirilmelidir.
7-Kuduz Aşısı Nasıl Uygulanır?
Kuduz aşısı, laboratuvar ortamında etkisizleştirilmiş kuduz virüsünden yapılır. Aşı, kuduz hastalığına neden olmaz. Kuduz aşıları için vücudun virüsü tanımasını ve savaşabilmesi sağlarlar diyebiliriz. Aşılar, kuduz hastalığının önlenmesinde ve ısırılma sonrasında da tedavisinde kullanılır.
Klasik kuduz aşısı programı; 0. günden (ısırılma olayının gerçekleştiği gün) başlayarak, 3, 7, 14, 28 ve 90. günde birer doz olarak koldan yapılmaktadır. Isırılma vakasından önce kuduz aşısı yaptırmış kişilerin aşı programları daha farklı ilerler. Tam bir tedavi sürecinden sonra, insanlarda ve hayvanlarda kuduz hastalığı virüsüne karşı uzun süreli bağışıklık gelişir.
Günümüzde kullanılan kuduz aşılarının koruyuculuk oranları, geçmişte kullanılan aşılara göre oldukça yüksektir. Mevcut kuduz aşıları, tüm yaş gruplarında güvenle kullanılabilir.
Kuduz Aşısı Güvenli midir?
Günümüzde kullanılmakta olan kuduz aşıları, geçmişte kullanılan aşılara göre çok daha az yan etki göstermektedir. Gelişen tıp bilimleri ve teknoloji sayesinde günümüzde kuduz aşıları son derece güvenlidir.
Kuduz aşısının yan etkileri nelerdir:
- Hafif yan etkiler;
- Aşının yapıldığı bölgede ağrı, kızarıklık, kaşıntı ya da şişme,
- Baş ağrısı,
- Baş dönmesi,
- Karın ağrısı,
- Mide bulantısı,
- Kas ağrıları.
- Orta ve şiddetli yan etkiler;
- Yüksek ateş,
- Kurdeşen,
- Yoğun eklem ağrıları.
- Alerjik reaksiyonlar;
- Nefes almada zorluk,
- Hızlı kalp atışı,
- Ses kısıklığı,
- Solgunluk,
- Güçsüzlük.
Orta ve şiddetli yan etkiler görüldüğünde hemen hekimle iletişime geçmek gerekir. Kuduz aşısı uygulamasının ardından yaklaşık 30-60 dakika kadar hastanede beklemek, oluşabilecek alerjik reaksiyonlar için önlem almak adına önemlidir.